Sumáriu husi cimeiru espesial ASEAN-Australia

Foto familia informal iha Governador Victoria nia residensia iha Melbourne

ASEAN-Australia cimeira espesial 2024. Lideransa ASEAN hamutuk ho Premeiru Ministru Timor-Leste ho Australia hasai hamutuk foto informal iha Governador Victoria nia residensia durante cimeira espesial ASEAN-Australia nian iha Melbourne, tersa-feira, 05 Marsu 2024. Husi liman karuk, Sr. Leo Kim Hourn, Sekretariu- Jeral ASEAN, Sua Exelensia Pham Minh Chinh, Primeiru Ministru Republika Sosialista Vietnam, Sua Exelensia Sr. Lee Hsien Loong, Primeiru Ministru Republika Singapura, Samdech Moha Borvor Thipadei Hun Manet, Primeiru Ministru Reinu Cambodia nian, Honorál Anwar Ibrahim, Primeiru Ministru Malaysia nian, Onoravel Anthony Albanese membru parlamentu, Primeiru Ministru Australia, Sua Exelensia Sr. Sonexay Siphandone Primeiru Ministru La'o PDR, Sua Exelensia Sr. Joko Widodo Presidente Republika Indonesia, Sua Majestade Sultan Haji Hassanal Bolkiah husi Brunei, Sua Exelensia Ferdinand R Marcos Jr Prezidente Republika Filipina nian, Sua Exelensia Sr. Srettha Thavisin Primeiru Ministru Reinu Thailand no Sua Exelensia Kay Rala Xanana Gusmao Primeiru Ministru Republika Demokratika de Timor-Leste. Foto hasai husi Irene Dowdy/ASEAN Credit: Andrew Taylor, +61 419 289 974

Get the SBS Audio app

Other ways to listen

Cimeriu espesial ba komemora 50 anos parseria entre nasaun ASEAN no Australia remata ona dia 6 de Marsu 2024. Husi sorumutu ne'e nasaun ASEAN-Australia aseita ona atu foka ba asuntu importante tuir mai; seguransa maritima, Xina nia parte sul (South China sea), situasaun iha Myanmar, mudansa klimatika no lideransa emergente. Iha loron ikus husi cemeriu ne'e, governu Australia mos anunsio sei fo osan billioens dollar atu avansa no reforsa liu tan relasaun ho nasaun ASEAN sira.


Iha cemeriu espesial selebrasaun 50 anos parseria entre ASEAN-Australia ne'e atende husi lideransa nasaun sia ASEAN nian menus Myanmar no mos ho Premeiru Ministru Timor-Leste no Premeiru Ministru Australia ne'ebe hanesan mos uma nain ba eventu ne'e. Asuntu importante hanesan; Komérsiu no investimentu, tranzisaun klimátika no enerjia moos, kooperasaun marítima, no lideransa emerjente. Liga ba asuntu ida ne'e lideransa ASEAN-Australia sira mos koalia kona-ba Myanmar nia situasaun no asuntu South China sea.

Premeiru Ministru Australia, Onorable Anthony Albanese
ASEAN-Australia Special Summit 2024 The Honourable Anthony Albanese MP, Prime Minister of Australia speaks to the Australian media at a Press Conference of the ASEAN-Australia Special Summit 2024 in Melbourne, Wednesday, March 06, 2024. Photograph by Penny Stephens/ASEAN Credit: Penny Stephens

Premeiru Ministru Australia, Anthony Albanese iha nia diskursu hatete katak; asuntu hirak ne'e mak sei forma relasaun entre Australia ho nasaun ASEAN sira iha futuru. Tema hat ne'e mos sei refleta iha Deklarasaun Melbourne ne'ebe sei adopta iha loron ne'ebe hanesan.

Asuntu hat ne'e mos sai hanesan diskusaun entre ofisial governu sira nian, akademiku, sosiedade civil no setor privadu sira antes sorumutu lider ASEAN-Australia no mos Timor-Leste nian. Partisipantes nain tolu husi Timor-Leste sai mos panelista iha cimeriu ida ne'e no sira apresenta kona-ba enerjia mos, seguransa maritima no lideransa mudansa iha Timor-Leste nia kontextu.

Nasaun ASEAN ida-idak laiha hanoin ne'ebe bainhira koalia kona-ba asuntu South China sea liu-liu hare ba relasaun entre nasaun China ho sira nia nasaun. Premeiru Ministru Malaysia, Sr. Anwar Ibrahim hatete katak
ASEAN-Australia Special Summit 2024.
ASEAN-Australia Special Summit 2024 The Honourable Anwar Ibrahim, Prime Minister of Malaysia attends the Leaders' Retreat at Government House during the ASEAN-Australia Special Summit 2024 in Melbourne, Wednesday, March 06, 2024. Photo by Leigh Henningham/ASEAN Credit: Leigh Henningham
"Nasaun Oeste sira labele hapara ami atu la hatudu laran-di'ak ba ami-nia viziñu importante ida, hanesan Xina. Ne'e kontestu ida. No se sira iha problema ho Xina, sira labele obriga ami atu tuir sira. Ami la iha problema ho Xina"
Nune'e mos President Filipina, Fernando Marcos Junior, ne'ebe halo intervista ho SBS Australia fó avizu kona-ba buat ne'ebé nia bolu nu'udar "hanoin metan no mutin" bainhira ko'alia kona-ba superpotensia.
Filipina komprende habelar poláridade jeopolitiku iha mundu tomak no kompetisaun estratéjika forte ne'ebe iha entre Xina no Estadus Unidus tama ona ba ambiente estratéjiku rejionál nian, maibé ami kuidadu tebes atu enphaze realidade ne'e.
Ministra Negosiu Estranjeiro Australia, Penny Wong
ASEAN-Australia Special Summit 2024. Senator the Honourable Penny Wong, Foreign Minister of Australia speaks at the ASEAN Special Summit. Monday, March 04, 2024. Photograph by Wayne Taylor/ASEAN
Governu Australia liu husi Ministra Negosiu Estranjeiru Penny Wong uza sorumutu ne'e hodi anunsia fundus adisionál ba parseria tasi nian iha rejiaun ne'e, hodi rekoñese dezafiu sira ne'ebé mosu iha área ne'e. Nia hatete
Lalaok ne'ebé la seguru iha tasi no iha anin, hodi hamosu hahalok-aat, provokativu no koasaun ne'ebé la seguru. Ami hatene katak podér militár aumenta daudaun maibe la iha medida atu limita konflitu militár. No iha mekanizmu ne'ebe bele uza atu bele prevene ida ne'e.
Lideransa ASEAN sira mos koalia kona-ba asuntu Myanmar no problema iha Gaza. Maibe laiha informasaun detalhu ne'ebe fahe ho media sira.
Premeiru Ministro Timor-Leste, Sua Excelensia Kay Rala Xanana Gusmao
ASEAN - Australia Special Summit 2024 His Excellency Kay Rala Xanana Gusmao, Prime Minister of the Democratic Republic of Timor-Leste attends the Leaders Plenary at the ASEAN - Australia Special Summit 2024 in Melbourne, Wednesday March 06, 2024. Photograph by Leigh Henningham/ASEAN Credit: Leigh Henningham
Jornalista SBS intervista Sua Exelencia Xanana Gusmao kona-ba saida mak nasaun ASEAN sira nia halo liga ba iha problema Myanmar.
Iha Setembro iha sorumutu anual ASEAN nian, lideransa ASEAN sira husu ba Myanmar atu halo tuir prinsipal lima ne'ebe sira deside ona. Ami hanesan nasaun observador deit maibe hau fiar sei iha solusaun. Diak liu husu ba lideransa ASEAN sira kona-ba asuntu ida ne'e.
Prinsipal lima ne'ebe refere husi Sua Exelensia Premeiru Ministru Timor-Leste mak hanesan tuir mai ne'e tuir;
"Hapara kedas violénsia iha nasaun ne'e; diálogu entre parte hotu-hotu; halo nomeasaun ba representante espesiál ida; asisténsia umanitária husi ASEAN; no vizita espesiál ba Myanmar hodi hasoru parte hotu-hotu".
Prinsipal lima ne'e adapta no aseita ona husi nasaun ASEAN no Myanmar iha April 2021.

Iha loron ikus cemeriu ida ne'e, governu Australia liu husi Premeiru Ministru Albanese fo apresiasaun no agradecementu ba nasaun ASEAN sira ho Timor-Leste ne'ebe mak partisipa ona iha cemeriu ida ne'e. Albanese hatete

Ho cemeriu ida ne'e Australia deside ona atu haforsa liu tan koperasaun ho nasaun ASEAN iha setor komersiu, turismu no investimetntu iha rejiuan.
Australia mos sei haforsa liu tan planu stratejia ekonomia ne'ebe aseita ona ho nasaun ASEAN to'o 2040. Australia sei aumenta tan suporta 2 billions atu hadia no haforsa liu tan setor komersiu no investimentu. Nia mos husu atu setor privadu sira iha Australia atu hare oportunidade ida ne'e atu investe iha rejiaun ASEAN nian.

Share