Malamalama i le so'otaga vavalalata o tagata muamua ma le 'ele'ele.

E iai so'otaga vavalalata o tagata Aboriginal ma atumotu Torres Strait Islands ma le 'ele'ele - o le faasinomaga e foafoa ai tu ma aganu'u a tagata.

Understanding the profound connections First Nations have with the land. Vick Smith/Getty Images Source: Moment RF / Vicki Smith/Getty Images

Key Points

• O le faasinomaga o tagata muamua e afua mai i le so'otaga vavalalata ma le 'ele'ele.
• O so'otaga nei e afua mai i tala tu'u e pasi mai auga tupulaga i auga tupulaga e soso'o mai ai.
• Malamalama muamua i le taua ma le so'otaga ma fanua Sa (sacred sites) ona e asiasi ai lea iai.

Ua 'ova i le 60,000 tausaga o nofoia ma aumau tagata Aboriginal ma atumotu Torres Strait Islands i laufanua ma 'ele'ele o Ausetalia.

O Aunty Deidre Martin o se fafine e afua mai i tagata Walbanga o le Yuin Nation, ma o loo galue i le paka le National Parks and Wildlife Service i le Dharawal Country i New South Wales.

Na fa'aalia e Aunty Deidre, o le 'ele'ele e le pulea ma avea o se meatotino a se tagata, ae tatau ona tausi lelei ma le fa'aaloalo.

We don’t and never will own the land. We have a role to protect the land. Our Country to land is what provides us with food, water, shelter, only to name a few.

Aunty Deidre Martin

“O le 'ele'ele o se faa'upuga, ae o se vaega taua o le olaga o tagata muamua. O le manava muamua ma le mulimuli."

Aunty Deidre Martin is an Aboriginal discovery ranger. Credit: Aunty Deidre Martin.

Na ta'ua e Aunty Deidre Martin o le so'otaga i le va o tagata muamua ma le 'ele'ele e faaosofia ai le auai moni o se tagata i lona faasinomaga.

“A ou malaga mai la'u galuega i lo'u aiga i Sini, ou te oo mai loa i le pi'oga i Kiama, o'u va'ai atu i le gataifale, ona faaosofia lea o lo'u fiafia, ua ou taunu'u i lo'u aiga moni."

O le alii o Desmond Campbell, e afua mai i tagata Gurindji ma Alawa-Ngalakan i le Northern Territory, ema o lagona fo'i ia na ia fa'aalia.

O Desmond le faatonu sili o le Welcome to Country, o se kamupani o loo i Sini ona ofisa.

Na ia fa'aalia le taua ia te ia o le so'otaga ma le 'ele'ele ma fanua na fanau mai ai, ma o le mafua'aga lea o le malaga so'o i le teritori e opogi ma fa'aauau pea ona so'otaga ma lana gagana ma tu ma aga'ifanua a ona tagata.

“E faatumulia ai lo'u ola fa'aleagaga. E mafai ai ona ou nofo ma aumau i Sini ma ou faigaluega i le Welcome to County, ae tatau lava ona fai ma ou alu i luga i le 'ele'ele ma fanua na ou fanau ai, mo le so'otaga vavalalata ma la'u gagana ma tu ma aga'ifanua o lo'u faasinomaga."

CEO of Welcome to Country, Desmond Campbell. Credit: Desmond Campbell.

Tala mai le laufanua

Na fa'aalia e Desmond Campbell, o le so'otaga e afua mai i tala tu'u gutu ma tu'u taliga mai auga tupulaga ua mavae e o'o mai i onapo nei.

“O lo'u pito My Gurindji, le pito lena mai lo'u tama, o le 'elele'ele o le toafa. E 'ese'ese meaola ma la'au e ola ai, e 'ese'ese a latou tala tu'u, mai le pito a lo'u tina."

Na saunoa Desmond Campbell o tala tu'u e ta'ai faatasi ma le iloa ma le malamalama i le 'ele'ele - i taimi e tutuli ai manu, ma taimi e susunu ai le vao.

O Bradley Hardy e afua mai i tagata Ngemba, Ualarai, Kooma ma Kamilaroi ma o loo tausimea i le Brewarrina Aboriginal Fish Traps (Baiame’s Ngunnhu), i le Barwon River.

Na ia ta'ua o le vaitafe lona "toto ma lona faasinomaga".

O se tasi o ana galuega o le faamatalaina o tala tu'u a ona tagata i le Brewarrina Aboriginal Cultural Museum.

Na ia ta'ua le aoga o tala tu'u nei i auga tupulaga fai mai a ona tagata.

Malamalama i fanua Sa

O pa i'a a tagata muamua i Brewarrina nisi o fausaga o pa mai aso anamua - o ma'a e fatu i le U ma le C e tapu'e ai i'a ma faasao ai tama'i i'a.

O se vaega o le 'ele'ele e masani ona feiloa'i ai tagata muamua i aso anamua.

It’s a sacred site, we’ve got to try and protect it. It’s mainly for our people. Our main duty is to not only tell people about them and keep it evolving amongst our young people, but for the world [to know] these are special places.

Bradley Hardy

Na fa'aalia e Aunty Deidre le taua i tagata muamua o fanua Sa, ma e "tatau ona e malamalama muamua i le uiga o le fanua Sa ma sona tala'aga, ae e te le'i asiasi iai."

Silhouette image of First Nation Australian aboriginal people, father and son, going to hunt seafood in Cape York, Queensland, Australia. Credit: Rafael Ben-Ari/Getty Images Credit: Rafael Ben-Ari/Getty Images

O fanua Sa nei e 'ese'ese mai lea atunu'u (Nation) o tagata muamua i isi atunu'u. E iai nisi e taga ona asiasi iai tamaita'i ma alii, ae iai isi e na o alii pe na o tamaita'i.

Na fa'aalia e Aunty Deidre lona fiafia e faia le galuega o le faamatalaina o fanua Sa i tagata e fia malamalama iai.